حكومت هايي قادرند ادعاي اقتدار و استقلال نمايند كه از نيروهاي كارآمد در عرصه هاي اجرايي و قانون گذاري برخوردار باشند و پايه هاي آن نظام بر حضور آگاهانه و گسترده مردم استوار گشته باشد. اكنون كه در آستانه هشتمين دوره انتخابات مجلس شوراي اسلامي هستيم، حضور هوشمندانه مردم در امور سياسي و مشاركت آگاهانه آنها براي گزينش كارگزاران كارآمد بر طبق موازين، بر اقتدار و استقلال نظام مي افزايد. ما در نظامي به سر مي بريم كه مبتني بر اسلام است و حفظ نظام اسلامي بر فرد فرد مسلمانان واجب است. شركت آگاهانه اي كه منجر به انتخاب افراد و برنامه هاي اصلح براي تعالي جامعه شود، باعث قوام گرفتن نظام اسلامي خواهد شد و چنين برخوردي با انتخابات، بر تمامي مسلمين واجب است.
مشاركت در تمام زمينه هاي جمهوري اسلامي ايران كه براساس معيارهاي قرآني شكل گرفته است، بايد بر همان معيارهاي قرآني انجام گيرد. از اين رو افراد جامعه براي پذيرش مسئوليت؛ و مردم براي گزينش كارگزاران اصلح با مراجعه به معارف قرآن كريم مي توانند الگوي مناسبي براي اداي وظيفه خويش داشته باشند. يكي از الگوهاي مناسبي كه قرآن كريم معرفي نموده، جريان صدارت امور حكومتي توسط حضرت يوسف(ع) است كه در اين مقاله بدان خواهيم پرداخت. مطلب را با هم از نظر مي گذرانيم:

يك سوره از قرآن كريم به طور ويژه به حضرت يوسف اختصاص يافته و تمام آنچه از يوسف(ع) در قرآن نقل شده، در همين سوره آمده است قرآن كريم در ابتداي اين سوره جريان يوسف(ع) را از بهترين قصه ها ياد مي كند. (يوسف.3) كه صاحبان خرد و دانايي با مرور سيره يوسف(ع) و توجه به فراز و نشيب زندگي او مي توانند اصول برنامه زندگي خويش را ترسيم كنند. (يوسف.111) اقتدا و الگوپذيري از سيره يوسف(ع) درس هاي فراواني را به همراه دارد كه از جمله آنها مشاهده الطاف خداوند متعال نسبت به انسان هاي خوب و درستكاري است كه در صحنه هاي مختلف عمر خويش به خداوند تكيه كرده و وظيفه خويش را انجام داده اند. (يوسف.56-57)
يكي از برهه هاي حساس زندگي يوسف(ع)، مسئله وزارت و عهده داري مسئوليت در حكومت مصر بود و به راستي عملكرد او نمونه موفقي از يك كارگزار اسلامي است كه توانست با مديريت خود، جامعه را از خطرات بسيار نجات داده و منشا خيرات فراوان گردد.
داستان از آنجا شروع مي شود كه عزيز مصر به درباريانش گفت: من در خواب هفت گاو فربه را ديدم كه هفت گاو لاغر آنها را مي خورند، و هفت خوشه سبز و خوشه هاي ديگري كه خشك بودند نيز در خواب ديدم. تعبير خواب من چيست؟
آنها چون نتوانستند تعبيري بيابند، گفتند: روياي تو چند رشته خواب درهم پيچيده است و ما تعبير
اين گونه خواب ها را نمي دانيم. يكي از اطرافيان عزيز كه روزي با يوسف (ع) در زندان بود و يوسف (ع) مژده آزادي را به او داده بود، پس از مدتي يوسف(ع) را به خاطر آورد، نزد وي در زندان رفت و جريان را بازگو كرد.
يوسف (ع) خواب پادشاه را نشانه هفت سال پرباري محصولات و پس از آن، هفت سال خشكسالي و قحطي دانست. فرستاده دربار بازگشت و تعبير خواب پادشاه را گزارش كرد. پادشاه فرمان آزادي يوسف (ع) را صادر نمود و گفت: او را نزد من آوريد! هنگامي كه فرستاده پادشاه نزد يوسف (ع) آمد، يوسف (ع) همراه او نرفت تا جريان بي گناهي او اثبات شود. پس از آن كه پاكدامني يوسف(ع) ثابت شد، پادشاه گفت: «ائتوني به استخلصه لنفسي فلما كلمه قال انك اليوم لدينا مكين امين؛ يوسف را نزد من آوريد كه او را از خاصان خود قرار خواهم داد. هنگامي كه ]يوسف را نزد پادشاه آوردند و [ پادشاه با او سخن گفت ]و عظمت وي نزد پادشاه بيشتر آشكار شد، او را به صدارت منصوب كرد و [به او گفت: تو امروز نزد ما مقامي بلند داري و در همه كارهاي ما امين هستي. يوسف گفت:«اجعلني علي خزائن الارض اني حفيظ عليم؛ مرا بر خزانه هاي اين سرزمين بگمار] تا آذوقه مردم را تامين كنم و در دوران قحطي ميانشان توزيع نمايم[ كه من نگهبان امور و به اداره كارها دانايم.»
از حضرت رضا (ع) نقل شده است:«يوسف (ع) به جمع آوري آذوقه پرداخت و در آن هفت سال فراواني، طعام هاي اندوخته را انبار كرد و چون اين چند سال سپري شد و سال هاي قحطي فرا رسيد، يوسف (ع) شروع به فروختن طعام كرد،... مردم گفتند ما هيچ ملك و سلطنتي مانند ملك و سلطنتي كه خدا به اين پادشاه داده، نديده و نشنيده ايم، و هيچ پادشاهي سراغ نداريم كه علم و حكمت و تدبير اين پادشاه را داشته باشد.
يوسف به پادشاه گفت:... بدان كه من ايشان را از گرسنگي نجات ندادم تا مالكشان شوم، و اصلاحشان نكردم تا فاسدشان كنم و نجاتشان ندادم تا خود بلاي جان آنان باشم؛ ليكن خداوند به دست من نجاتشان داد... من خدا و تو را شاهد مي گيرم كه تمامي اهل مصر را آزاد كرده، اموال ايشان را به ايشان برگرداندم و همچنين اختيارات و سلطنت و مهر و تخت و تاج تو را نيز به تو برگرداندم. به شرطي كه جز به سيرت من نروي، و جز به حكم من حكم نكني.»2
اين جريان يوسف (ع) مي تواند نشانه اي براي بيان معيارهاي گزينش كارگزاران و نمايندگان ملت براي تصدي كرسي هاي حكومت اسلامي و الگويي براي كارگزاران حكومت اسلامي باشد. اين معيارها عبارتند از:

بقاي يك نظام سياسي- اجتماعي به انسان هاي كارآمد و فعال وابسته است، از اين رو سپردن مسئوليت امور به هر فردي بايد با شناخت از او باشد. و شرعاً نمي توان كوركورانه و بدون تحقيق شخصي را براي تصدي شغل و مسئوليتي انتخاب نمود. 3 از اين رو پس از آنكه شناخت كاملي نسبت به توانايي ها و شخصيت نامزد مربوطه پيدا شد، آن گاه مي توان به او اعتماد نمود. حضرت رسول اكرم(ص) مي فرمايد:«هر كس شخصي را مامور رسيدگي به امور مردم نمايد، در حالي كه مي داند در ميان مردم، شخصي بهتر از او و آشناتر به كتاب خدا و سنت پيامبرش وجود دارد، يقينا به خدا، پيامبرش و مسلمين خيانت كرده.»4 و حضرت علي(ع) در چندين فقره از عهدنامه خود به مالك اشتر ايشان را در امر انتخاب كارگزاران خويش به شناخت و تحقيق امر نموده اند.5
يكي از بهترين راه هاي شناخت و تحقيق نسبت به افراد، گفتگوي مستقيم و غيرمستقيم با آنها است. در مواجهه با طرف مقابل مي توان به شخصيت، برنامه ها و توانايي هاي طرف مقابل پي برد. از اين رو عزيز مصر نيز با گفتگو با يوسف(ع) به شخصيت و توانايي هاي او پي برد و او را به عنوان مشاور خود انتخاب نمود.

تصدي رياست يا مسئوليت در فرهنگ و معارف اسلامي براي رياست طلبي و كسب قدرت فردي نيست، بلكه وسيله اي براي خدمت به مردم و اداي تكليف در قبال خداوند است؛ چرا كه رفع حوائج مردم از اهم واجبات است. از اين رو مؤمنين نبايد از مسئوليت هاي اجتماعي و سياسي پرهيز كنند، بلكه بايد در صورتي كه توانايي انجام وظيفه اي را دارند، اقدام كنند و وارد عرصه هاي اقتصادي، اجتماعي و سياسي شوند و حتي در صورتي كه لازم باشد، خود پيشنهاد پذيرش مسئوليت را به مراجع ذيصلاح اعلام كنند.
حضرت يوسف(ع) براي نجات مردم از بحران خشكسالي و فشار اقتصادي كه جامعه مصر را تهديد مي كرد اقدام به پذيرش مسئوليت در حكومت كافران نمود و حتي خود بر خلاف عرف رجال سياسي كه در مواقع خطر از زير مسئوليت شانه خالي مي كنند و به هر بهانه اي استعفا مي دهند، او خود اقدام به پيشنهاد مسئوليت سرپرستي خزانه و امور اقتصادي حكومت نمود. يوسف(ع) با پذيرش مقام صدارت و وزارت خزائن مملكت و امور بيت المال، خط بطلاني بر شعار «عدم ورود مؤمنان در سياست» كشيدند. بنابراين مؤمنان نبايد از زير بار مسئوليت هاي سنگين اجتماعي و سياسي شانه خالي كنند و با شعارهاي فريبنده اي همچون «غيرمقدس بودن سياست» عرصه را خالي گذارند تا ناشايستگان مسير جامعه را از تعالي وكمال باز دارند. آري، وظيفه هر انسان توانمندي است كه در صورت داشتن شرايط و نياز جامعه، خود را عرضه كند و داوطلب پذيرش مسئوليت گردد.

از سيره و رفتار حضرت يوسف(ع) استفاده مي شود كه داوطلبان پذيرش مسئوليت ها مي توانند قابليت ها و توانايي ها و برنامه هاي خويش را اظهار كنند تا ديگران نسبت به آنها آشنايي بيشتري پيدا كنند، چه اينكه ذكر قابليت ها و دارايي ها براي پذيرش مسئوليت و نه براي تفاخر و خود برتربيني است.
حضرت يوسف(ع) در مقام پذيرش مسئوليت دو كار مهم را انجام داد: از آنجا كه حسن سابقه براي عهده داري مسئوليت بسيار مهم و خطير است و امام علي(ع) نيز در اين باره فرموده اند: «نيك نامي و سابقه خوب، نگه دارنده قدرت است.»6 حضرت يوسف(ع) ابتدا درصدد اعاده حيثيت خود بود و به درخواست عزيز مصر درباره خروج از زندان پاسخي نداد تا جريان بي گناهي خويش را ثابت و شخصيت اصلي خويش را معرفي كند. اين عمل حضرت موجب اعاده حيثيت ايشان گرديد و عزيز مصر را در برابر عظمت و گذشت خويش شرمنده ساخت كه موجب توجه او و ديگران نسبت به خود شد كه پس از عهده داري مسئوليت هيچ جاي شك و شبهه اي باقي نماند. دومين كاري كه ايشان انجام داد به معرفي توانايي ها و صفات خويش پرداخت تا عزيز مصر نسبت به او شناخت پيدا كند و همچنين شرايط چنين مسئوليتي را بيان نمايد. در تفسير عياشي از امام صادق(ع) آمده است كه در پاسخ اين سؤال كه آيا جايز است انسان خودستايي كند و مدح خويش نمايد؟ فرمود: «آري هنگامي كه ناچار شود، مانعي ندارد. آيا نشنيده اي گفتار يوسف را كه فرمود: مرا بر خزائن زمين قرار ده كه من امين و آگاهم، و همچنين گفتار بنده صالح خدا(هود) كه گفت من براي شما خيرخواه و امينم.»7

در مجموع سخنان يوسف(ع) و عزيز مصر چهار صفت و خصوصيت برجسته براي پذيرش مسئوليت و انتخاب كارگزار كارآمد ذكر شده است كه عبارت اند از: مكنت و توانايي؛ امانت داري؛ پاسداري و تعهد؛ و آگاهي و تخصص.8

كارگزار حكومت براي آنكه بتواند در انجام وظايف محوله كارآمد باشد، نيازمند به منزلت و جايگاهي است كه مورد اعتماد و توجه مردم و اركان نظام قرار گيرد. از اين رو مردم براي انتخاب كارگزاران بايد كساني را برگزينند كه داراي اعتبار و جايگاهي باشند كه بتوانند تأثيرگذار و نقش آفرين باشند. قرآن كريم يكي از مهم ترين ويژگي هايي را كه مي تواند عامل مهمي در كسب جايگاه و منزلت باشد، قدرت و توانايي معرفي مي كند. سليمان(ع) وقتي كه خواست تخت ملكه سبا به يمن آورده شود، يكي از اهل مجلس گفت: من در كمتر از آنكه از جاي خود بلندشوي، آن را حاضر مي كنم «و اني عليه لقويّ امين؛9 چون بر آن توانا و امين هستم.» همچنين دختران شعيب(ع) وقتي خواستند موسي(ع) را براي استخدام، به پدر معرفي كنند، به دو صفت توانايي و امانت از او ياد كردند: «يا ابت استأجره ان خير من استأجرت القوي الأمين»10 بنابراين مقوله قدرت و توانايي از شرايط مهم براي كسب جايگاه و مكنت است. يكي از ويژگي ها و خصوصياتي را كه قرآن كريم از زبان عزيز مصر براي يوسف(ع) نقل مي كند، مسئله مكنت و قدرت است.11 عزيز مصر چون توانايي و قدرت يوسف(ع) را شناخت، او را مشاور امين خود ساخت: «انك اليوم لدينا مكين أمين؛ تو امروز نزد ما داراي قدرت و مقامي بلند هستي و ]در همه كارهاي ما[ امين مي باشي.»

يكي از اركان مهم در صلاحيت كارگزاران، امانت داري است. قرآن كريم در آيات فراواني به مقوله امين بودن توجه نموده است و تأكيد نموده كه كار را به دست كسي بدهيد كه امين و مورد اعتماد باشد. (نمل.39؛ قصص.26) مسئوليت در فرهنگ اسلامي، نوعي امانت است كه از طرف خداوند و مردم به كارگزار سپرده مي شود تا نهايت سعي خويش را در انجام وظيفه بنمايد. حضرت علي(ع) در نامه اي به اشعث بن قيس، والي آذربايجان مي نويسد: «بي گمان كاري كه به تو سپرده شده، نه لقمه اي چرب و نرم، بلكه امانتي است برگردنت.»12 و همچنين مي فرمايد: «به يقين بزرگ ترين خيانت، خيانت به ملت است.»13
از اين بيانات و تأكيدات قرآن كريم مشخص مي شود كه كارگزار حكومت اسلامي بايد امين بيت المال، جان و ناموس مردم باشد و مسئوليت، فقط امانت است و برگزيدگان ملت و نمايندگان ايشان در تمام پست هاي حكومتي از اجرايي تا قانون گذاري و نظارت، بايد پاسخ گوي ملت باشند. عملكرد يوسف(ع) در دوران فرزندخواندگي او در اندروني قصر عزيز و عدم خيانت به عزيز در قضيه طمع زليخا، نمونه اي از امانت داري و عدم خيانت يوسف(ع) است. يوسف(ع) در پي كشف واقعيت گفت: من از آن روي فرستاده پادشاه را بازگرداندم و بازجويي از زنان را درخواست كردم كه عزيز مصر بداند من در نهان به او خيانت نكردم و بداند كه خدا نيرنگ خيانتكاران را به نتيجه نمي رساند. (يوسف.52) از اين رو پادشاه چون با يوسف(ع) سخن گفت و بر ويژگي هاي او اطلاع يافت و او را اميني خوب براي خويش دانست، او را به عنوان مشاور خود انتخاب كرد كه «انك اليوم لدينا مكين امين». (يوسف.54)

يوسف(ع) در هنگام پيشنهاد پذيرش وزارت مالي و صدارات بيت المال بر شرط پاسداري و تعهد تأكيد نمود تا روشن شود كه كارگزاران و مسئولان بايد پاسدار حقوق مردم و متعهد به ارزش ها و خواسته هاي آنها باشند و از هرگونه اهمال و زد و بند سياسي بپرهيزند. امام علي(ع) مي فرمايد: «بزرگ قوم و اجتماع، اهل زد و بند و ساخت و باخت نيست.»14 از اين رو كارگزار حكومت اسلامي بايد متعهد و پاسدار حقوق و ارزش هاي مردم باشد.
پاسدار حقوق مردم كسي است كه در تقسيم منافع و اموال هيچ مسامحه و مصلحت انديشي فردي ننمايد، بلكه عادلانه و به طور مساوات به مردم و حاكمان بنگرد. يوسف(ع) خود را حافظ و پاسدار حقوق دولت و ملت معرفي نمود و در توصيف خود فرمود: «مرا بر خزانه هاي اين سرزمين بگمار تا آذوقه مردم را تأمين كنم و در دوران قحطي ميانشان توزيع نمايم كه من نگهبان و پاسدار امور كشور و منافع ملت هستم و به اداره كارها دانايم.» (يوسف.55)

حكومت ها با همه امور و مشكلات مردم، اعم از فرهنگي، اقتصادي، نظامي، سياسي، امنيتي، و... مواجه اند و حكومتي از استحكام بيشتري برخوردار است كه در بدنه قانون گذاري و اجرايي آن، افراد متخصص و مجرب حضور داشته باشند. حضور افراد متخصص و آگاه در رشته هاي مختلف علمي كه متناسب با مسئوليت و دايره اختيارات باشد، در كارآمدي نظام بسيار مؤثر خواهد بود. بنابراين بر مردم است كه براي تصدي كرسي هاي مختلف اجرايي و قانون گذاري نظام، افرادي را انتخاب كنند كه داراي تخصص و آگاهي هاي لازم در امور مملكت داري و مواجه با امور جهان امروز باشد و تخصص و آگاهي آنها متناسب با مسئوليت و حيطه اختيارات ايشان باشد. حضرت علي(ع) مالك را سفارش مي كند كه در انتخاب كارگزاران حكومتي از افراد باتجربه و صاحب نظر استفاده كند. حضرت علي(ع) مي فرمايد: «دركارهاي كارگزارنت انديشه كن... و افراد باتجربه و باحيا را از ميان آنان برگزين.» 15 حضرت يوسف(ع) در پذيرش مسئوليت حكومتي به مقوله دانايي و تخصص توجه نموده و آن را يكي از ضروريات پذيرش مسئوليت برمي شمارد. از اين رو صفت «عليم» را براي عهده داري مسئوليت ذكر و خود را بدان توصيف نمود و فرمود كه من به اداره امور آگاه و دانا هستم. يعني براساس آگاهي و تخصص به كار اقتصادي و مديريت بر خزانه كشور مي پردازم.

خداوند متعال پس از انجام وظيفه يوسف(ع) مي فرمايد: «و اين گونه به يوسف در آن سرزمين قدرت داديم كه هر جاي آن مي خواست منزل مي گزيد. هركه را بخواهيم از رحمت خود برخوردار مي سازيم و پاداش نيكوكاران را تباه نمي كنيم و قطعا پاداش آخرت براي كساني كه ايمان آورده و به درجات بالاي ايمان رسيده و پيش از آن تقوا پيشه بوده اند، بهتر است.» (يوسف. 56-57)
اين الطاف خداوند متعال پاداش همه كساني كه با انجام وظيفه خويش در راه رضاي خداوند قيام مي كنند و در برابر مشكلات و سختي ها شانه خالي نمي كنند؛ خصوصا كارگزاران و مسئولان حكومت اسلامي كه با زحمات خويش در اعتلاي كلمه الله مي كوشند و در رفع حوائج مومنين تلاش مي كنند.